Analiza wrażeń

Najważniejsze filozoficzne dzieło Macha, choć dyskurs tu
zastosowany ma charakter zdecydowanie interdyscyplinarny. Opisy eksperymentów
i obserwacji z dziedziny fizyki, fizjologii czy psychologii stanowią dużą
część dzieła i obudowują teoretyczną koncepcję autora zaskakującymi
szczegółami praktycznymi. Czytelnik, śledząc klarowny wywód, w którym
filozof-fizyk dowcipnie i z energią staje w obronie racjonalnego myślenia, ma
też okazję delektować się opisami niezwykłych machin lub zwyczajów zwierząt.
Są to wszystko narzędzia służące oddzieleniu tego, co symboliczne i
konwencjonalne w naszym postrzeganiu rzeczywistości, od samych wrażeń, czyli
treści zmysłowych. Ludzki umysł przywykł, jak pokazuje autor,
podporządkowywać różnorodność i wielość treści jednej ogólnej kategorii, z
której czyni niezanalizowaną, zbiorczą abstrakcję o samodzielnym istnieniu.
Krytyki ze strony Macha doczekały się więc pojęcia Ja i materii, które
utrudniają ostre i realistyczne widzenie świata.

Rozważania na granicy nauk przyrodniczych i filozofii wydają się
dziś szczególnie aktualne wobec gwałtownego rozwoju kognitywistyki. Ernst Mach
i jego fenomenalizm to doskonałe wprowadzenie do badań nad relacją między
tym, co psychiczne, a tym, co fizyczne i fizjologiczne.

To nie Ja jest pierwotne, lecz elementy (wrażenia). […]
Elementy tworzą Ja. Ja odczuwam (empfinde) zieleń, to znaczy, że element
zieleni występuje w pewnym kompleksie innych elementów (wrażeń, wspomnień).
Kiedy ja przestaję odczuwać wrażenie zieleni, gdy ja umieram, wówczas
elementy nie występują już w ich znanym, zwykłym powiązaniu. To wszystko.
Przestała istnieć tylko idealna z punktu widzenia ekonomii myślenia, lecz nie
realna jednostka. Ja nie jest niezmienną, określoną, ostro odgraniczoną
jednostką. Nie chodzi o niezmienność, o określoną odróżnialność od innych ani
o ostre odgraniczenie, gdyż wszystkie te aspekty (Momente) są zmienne już w
trakcie indywidualnego życia, a do ich zmiany jednostka nawet dąży. Istotna
jest tylko ciągłość. […] Ciągłość jest jednak tylko środkiem mającym służyć
do przygotowania i zabezpieczenia treści Ja. Najważniejsza jest ta treść, nie
zaś Ja. Nie dotyczy to wyłącznie jednostki. Z wyjątkiem błahych i
bezwartościowych wspomnień osobistych, pozostaje ona po śmierci jednostki w
innych. Elementy świadomości jednej jednostki łączą się ze sobą silnie, lecz
słabo [z elementami] innej jednostki i z rzadka w zauważalny sposób. Dlatego
też każdy sądzi, że zna tylko siebie, uważając się za niepodzielną i
niezależną od innych jedność. Treści świadomości o ogólniejszym znaczeniu
przełamują bariery jednostkowe i kontynuują ogólniejsze, bezosobowe,
ponadosobowe życie, oczywiście ponownie związane z jednostkami, [lecz już]
bez względu na osobę, przez które zostały opracowane. Wielkim szczęściem
artysty, naukowca, wynalazcy, reformatora społecznego itd. jest się do tego
przyczynić. Nie można uratować Ja. Po części ta obserwacja (Einsicht), po
części lęk przed nią prowadzi do najdziwniejszych niedorzeczności,
pesymistycznych i optymistycznych, religijnych, ascetycznych i
filozoficznych. Prosta prawda, które wynika z analizy psychologicznej, nie da
się na dłuższy czas zamknąć pod kluczem.