Cywilizacja

Autor prezentuje historię pojęcia cywilizacja od około 1750 roku do około 1880 roku. Analizuje teksty pisane przez twórców różnych narodowości i specjalności: filozofów, historyków, językoznawców, antropologów, polityków, podróżników, pisarzy i poetów. Przyjęta metoda pracy, prowadząca od analizy filologicznej do interpretacji filozoficznej, jest inspirowana badaniami nad pojęciem cywilizacji prowadzonymi przez historyków ze szkoły Annales, nawiązuje też do metod pracy badaczy z kręgu warszawskiej szkoły historii idei.

Pierwsze rozdziały poświęcone są pojawieniu się pojęcia cywilizacja w oświeceniowej myśli francuskiej, angielskiej i szkockiej oraz niemieckiej w kontekście narodzin nowożytnej filozofii dziejów, problematyzowania kontaktów z ludami pozaeuropejskimi oraz krytyki aktualnego stanu społeczeństw europejskich. Następnie analizowane jest wykorzystanie tytułowego pojęcia w piśmiennictwie polskim i rosyjskim do opisu odmienności rozwoju krajów Europy Zachodniej i Wschodniej. Ostatni rozdział poświęcony został koncepcji cywilizacji jako samoistnego typu historyczno-kulturowego, sformułowanej przez Nikołaja Danilewskiego, uznawanej za prekursorską wobec XX-wiecznych teorii pluralizmu kulturowo-cywilizacyjnego.

Pojęcie cywilizacji towarzyszyło XIX-wiecznej refleksji na temat sensu dziejów. Początkowo było synonimem procesu dziejowego w jego najogólniejszym ujęciu. Wraz z pojawieniem się katastrofizmu, pesymizmu dziejowego i przekonania o kryzysie kultury europejskiej około połowy XIX wieku nabrało negatywnych znaczeń, stając się określeniem całokształtu zjawisk społeczno-ustrojowo-kulturowych zasługujących na potępienie i zniszczenie lub samoistnie zmierzających ku zagładzie. Pojęcie to odegrało ważną rolę w powstaniu nowej gałęzi nauk społecznych antropologii kulturowej, łączącej nowy paradygmat naukowy ze starymi schematami historiozoficznymi.

The author presents the history of the concept of ‚civilization’ from around 1750 to around 1880. He analyzes texts written by the creators of various nationalities and specialties: philosophers, historians, linguists, anthropologists, politicians, travelers, writers and poets. The adopted method of work, leading from philological analysis to philosophical interpretation, is inspired by research on the concept of ‚civilization’ conducted by historians of the Annales school; it also refers to the methods of work of researchers from the Warsaw school of the history of ideas.