Poeta (bez)religijny. O twórczości Tadeusza Różewicza

Pisarskąbiografię Różewicza otwierają młodzieńcze wiersze religijne publikowane wmiesięczniku Związku Sodalicji Mariańskich Uczniów Szkół Średnich w Polsce „PodZnakiem Marji”, zamykają zaś prośba o chrześcijański pochówek, stwierdzenieprzynależności do Kościoła katolickiego oraz ekumeniczne wezwanie do zgodymiędzy „rozdzielonymi wyznaniami” i do przezwyciężania różnic dzielących„kultury i narody”. Między tymi biegunami rozciąga się wielowątkowa twórczośćpoetycka, prozatorska i dramaturgiczna Różewicza, który przez wiele latprzedstawiany był przez badaczy literatury jako apostata, ateista lub ‒ w najlepszymrazie ‒ agnostyk. Do takiego postrzegania autora Głosu Anonima przyczyniły się jego własne dzieła, ze słynnymiwierszami Lament i Ocalony na czele, oraz specyficznykształt powojennego życia społeczno-kulturalnego, którego komunistyczniinżynierowie wyjątkowo ochoczo akcentowali wątki w kulturze i sztucewspółbrzmiące z bliską im ideologią.Naniniejszą książkę złożyły się artykuły z kilku ostatnich lat. Punktem wyjściajest tu późny wiersz nauka chodzenia, którego bohaterem uczyniłRóżewicz protestanckiego teologa Dietricha Bonhoeffera, twórcę koncepcji„chrześcijaństwa bezreligijnego”, wedle którego chrześcijanin współczesny musizanurzyć się w „bezbożny” świat, by – w jedności ze Zbawicielem – doświadczyćostatecznego opuszczenia i ogołocenia. W dwóch tekstach otwierających książkę autorstara się udowodnić, że teologia autora Naśladowania skłoniłaRóżewicza do ponownego przemyślenia problemu wiary i stała się podstawąrozwiązania elementarnej sprzeczności sformułowanej w słynnym wierszu bez: „życie bez boga jest możliwe / życie bez bogajest niemożliwe”. Od czasu opublikowania nauki chodzenia niesposób mówić o Różewiczu inaczej niż jako o „poecie (bez)religijnym”.Wkolejnych artykułach ukazano związek twórczość Różewicza z katastrofizmem Dwudziestolecia, przede wszystkimz myślą Stanisława Ignacego Witkiewicza i poddano szczegółowej analizie iinterpretacji trzy redakcje wiersza ***[Czas na mnie…]z przełomowego tomu Płaskorzeźba, próbując dowieść, że wprzestrzeni międzytekstowej ujawnia się tu procesualna i dynamiczna świadomośćczłowieka „(bez)religijnego”, który „nie wierzy w Boga, ale jest człowiekiem…wierzącym”.W aneksie znajdzie Czytelnik zapis rozmowy z Janem Stolarczykiem,długoletnim wydawcą dzieł Różewicza, do której doszło latem 2011 r. w NowymSączu. Jej przedmiot stanowi biograficzno-pisarskie tło relacji łączącejTadeusza Różewicza i Czesława Miłosza.