Zagłębie Staropolskie. Miniprzewodnik

Miniprzewodnik Wydawnictwa Bezdroża opisujący najważniejsze atrakcje turystyczne miasta bądź regionu. Poznasz historię miejsca, przeczytasz opisy atrakcji turystycznych i (najważniejsze dla turysty) informacje praktyczne: co warto zobaczyć, gdzie szukać noclegu i jak dojechać w miejsce, którego nie można pominąć zwiedzając okolicę. Zapraszamy na wycieczkę!

Zagłębie Staropolskie

Początki górnictwa żelaza na terenie obecnego województwa świętokrzyskiego sięgają odległych czasów. W okresie 11 000-4000 p.n.e. na terenach wsi Łyżwy i Grzybowa Góra koło Skarżyska-Kamiennej wydobywano metodą odkrywkową hematyt. Obecnie obszar ten chroni rezerwat archeologiczny „Rydno”.

Następny etap dziejów górnictwa jest związany z hutnictwem, którego początki sięgają II w. p.n.e., jednak największy rozkwit przypada na III i IV n.e. Na terenie między doliną rzeki Kamiennej a pasmami górskimi: Łysogór i Jeleniowskim istniał ośrodek górniczo-hutniczy. Widocznymi śladami tradycji hutniczych tego obszaru są pozostałości po piecach dymarskich w kształcie kotlinek wypełnionych żużlem. Takich stanowisk odkryto tu ponad 300 tys., najwięcej w okolicach miejscowości Nowa Słupia. Działa tam Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława Radwana, obejmujące stanowiska archeologiczne złożone z 42 kloców żużla pozostałych po piecach służących do jednorazowego wytopu żelaza. Podczas zwiedzania można poznać starożytną prymitywną techniką wydobycia i wytopu rudy żelaza.

Kolejny okres rozwoju górnictwa i hutnictwa jest ściśle związany z przybyciem na te tereny cystersów. Ogromne znaczenie miał fakt upowszechnienia w XII w. koła wodnego, którego zaczęto używać nie tylko w młynach, lecz również w tartakach, papierniach, kuźnicach i hutach. W 2. poł. XVI w. Staropolski Okręg Przemysłowy był największym ośrodkiem hutniczym na ziemiach polskich. Według źródeł na terenie całej Polski działało 320 kuźnic, z czego 142 na terenie Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego.

W 1. poł. XVII w. rozwijający się przemysł zbrojeniowy zapoczątkował nową erę w dziejach hutnictwa. W tym okresie powołano w Kielcach Urząd Górniczy i sprowadzono specjalistów z włoskiego ośrodka hutniczego – Bergamo. Dzięki nim powstały pierwsze na ziemiach polskich wielkie piece w miejscowościach Bobrza, Samsonów i Cedzyna. Wprowadzenie nowej technologii pozwoliło na uzyskanie żelaza w formie płynnej, a nie – jak dotychczas – w postaci gąbczastego kęsa (podczas wytapiania żelaza z rudy w piecu dymarskim uzyskiwano tzw. łupkę – zlepek metalu, żużla i węgla drzewnego; po kolejnych procesach prażenia i przekuwania powstawał gotowy kawałek żelaza, tzw. kęs, z którego wytwarzano gotowe produkty, np. narzędzia, ozdoby). Ten etap rozwoju hutnictwa zakończył się w roku 1789, kiedy to dobra biskupstwa krakowskiego wraz z całą infrastrukturą górniczą-hutniczą przeszły w ręce Skarbu Państwa.

Niespełna 30 lat później, w roku 1815, po utworzeniu Królestwa Polskiego, zaczął się okres rozkwitu hutnictwa na ziemi świętokrzyskiej. Wiązało się to z działalnością Stanisława Staszica, który pełnił wówczas funkcję radcy stanu oraz dyrektora Wydziału Przemysłu i Kunsztów w rządzie Królestwa Polskiego. Na podstawie dokonanych analiz dotyczących zasobów naturalnych, uwarunkowań i perspektyw rozwoju przemysłu hutniczego Staszic stworzył koncepcję wybudowania „ciągłego zakładu fabryk żelaza” na rzece Kamiennej, dzięki któremu region świętokrzyski miał szansę stać się największym ośrodkiem przemysłowym w kraju. Starania Staszica kontynuował od 1824 r. Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki, a następnie, od 1833 r., Bank Polski. Plan nie został zrealizowany do końca, niemniej dzięki inwestycjom poczynionym przez powstały w 1828 r. Bank Polski wsparcie finansowe otrzymały zarówno przedsięwzięcia rządowe, jak i prywatne. Dzięki temu na terenie Zagłębia Staropolskiego zbudowano nowe piece, fryszerki i walcownie. Upadek zakładów nastąpił w 2. poł. XIX w. W głównej mierze przyczyniły się do niego wyeksploatowanie cenniejszych złóż rudonośnych, kłopoty związane z pozyskiwaniem węgla drzewnego, służącego do opalania wielkich pieców, jak również zastosowanie w hutnictwie koksu i węgla kamiennego. W tym okresie większe znaczenie zyskało Zagłębie Dąbrowskie.